میراثفرهنگی ناملموس ایران یکی پس از دیگری به نام همسایهها ثبت میشود
خبر جنوب فارس- www.jonoubfars.ir در روزهای اخیر موضوع ثبت میراث ناملموس «فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانهای» به نام کشور جمهوری آذربایجان در حالی که در سال ۱۳۸۹ «آئینهای ورزش پهلوانی و زورخانهای» توسط جمهوری اسلامی ایران ثبت جهانی شده بود، مورد بحث و انتقاد قرار گرفت. با توجه به رویکرد و روش اجرای ثبت میراث ناملموس توسط یونسکو چنین اتفاقی میتواند مجدداً نیز تکرار شود، همانطور که این واقعه نیز دارای سابقه است. بهعنوان نمونه میتوان به پرونده جهانی با عنوان «چوگان؛ بازی سنتی با اسب در قرهباغ» که توسط کشور جمهوری آذربایجان در سال ۱۳۹۲ ثبت جهانی شد و اعتراض ایرانیان را بههمراه داشت اشاره کرد که جمهوری اسلامی ایران در اقدامی متقابل، پرونده «چوگان بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی» را در سال ۱۳۹۶ ثبت کرد و این ثبت جهانی بدون مخالفت یونسکو و اعضای آن همراه بود. یعنی کشور جمهوری آذربایجان در این پرونده که اساسأ از نظر اصالت به کشور ایران مربوط بود، بهصورت پیش دستانه اقدام کرد و پرونده اول را به نام خود ثبت کرد. مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی که به تازگی آن را منتشر کرده است در باره این موضوع نوشته: ازآنجاکه فرآیند شفافی برای ثبت آثار فرهنگی ناملموس حاکم است و کشورها ملزماند تا پیش از برگزاری جلسات عنوان و محتوای پروندههای مدنظر خود را در سامانهای برخط بارگذاری کنند، هر کشوری پیش از جلسات از پروندههای سایر کشورها مطلع و رصد آنها کار سادهای است. بنابراین هیچ کشوری نمیتواند مدعی غافلگیری در هنگام ثبت میراث ناملموس فرهنگی خاصی توسط سایر کشورها شود. در سالهای اخیر روند درخواست کشورها برای ثبت میراث ناملموس فرهنگی محدود شده است و هر کشور صرفاً امکان ارائه یک پرونده مستقل برای هر دو سال را دارد، بنابراین کشوری مثل جمهوری اسلامی ایران با میراث ناملموس بسیار زیاد برای ثبت پروندههای خود یا بایستی سالهای بسیار در صف انتظار باشد یا به پروندههای مشترک با سایر کشورها سوق داده شود چراکه ثبت مشترک با سایر کشورها فاقد محدودیت در تعداد است. همچنین محتوای گزارش شده از جلسات بررسی و رأیگیری در یونسکو نیز نشان میدهد که مستندات ارائه شده در پروندهها در اولویت بررسی است و مباحث سیاسی و اختلافات بین کشورها در اولویت بررسی قرار نمیگیرد. یعنی اعتراضات و بحثهای مطرح شده توسط نمایندگان کشورها امکان استماع دارد اما معیار عمل و مبنای ثبت یا عدم رأیآوری یک پرونده در نظر گرفته نمیشود. همین مسأله موجب شده تا نمایندگان کشورها ازجمله کشور جمهوری اسلامی ایران، با توجه به تجربیات خود در پروندههای دیگر و عدم وجود پشتوانه حقوقی، نسبت به ثبتهای چالشی و سیاسی کشوری مثل جمهوری آذربایجان، رغبتی به اعتراض یا شکایت نداشته باشند و اتفاق مذکور را بخشی از روند طبیعی کنوانسیون جهانی در نظر گیرند. این رویکرد که نشان دهنده چیرگی مبانی کارشناسی بر سایر موضوعات مثل فضای سیاسی حاکم در کشورها و بین کشورهاست، گاهی اوقات نیز زمینه را برای ثبتهای بحثبرانگیز فراهم کرده است. این امر بهمعنای آن است که تأکید بر فرایند کارشناسی و ثبت برمبنای مستندات بدون توجه به اصالت و مبدأ شکلگیری میراث ناملموس موجب شده تا فرآیند ثبت بهعنوان دستاویزی برای سیاسیکاری برخی کشورها شود و جو کارشناسی حاضر در جلسات، بخشی از دفاعیات ممکنه کشورها در قبال سایرین را ناممکن سازد. سازمان یونسکو، تشکیل پروندههای مشارکتی و الحاق کشورهای مختلف به میراثفرهنگی ناملموس و بهصورت مشترک را در اولویت قرار داده و اگر وفاقی بین کشورهای عضو صورت نگیرد تشکیل پروندههای مستقل را نیز میپذیرد. این موضوع در حالی که موجب آزادی عمل کشورها در ثبت میراث ناملموس است، موجب بیتوجهی و بی اهمیتی نسبت به اصلیت و زادگاه شکل گیری فرهنگی میراث ناملموس نیز شده است. در مقابل یکی از نکات برجسته فرهنگی در اسناد ثبت میراثفرهنگی ناملموس، تلاش برای ایجاد مشارکت و اشتراک هنجارهای فرهنگی بین کشورهاست. بهطور مثال در پرونده «آئینهای ورزش پهلوانی و زورخانهای» در سال ۱۳۸۹ از ایران درخواست شده تا با کمک به کشورهایی مثل کره جنوبی، تایلند، اندونزی، نپال و مالزی امکان برخورداری این کشورها از عناصر فرهنگی و ارزشی این پرونده را فراهم سازد. این نکته مثبت در مقابل با این جنبه همراه است که اگر هرکدام از این کشورها استانداردهای مدنظر یونسکو را در آینده بهدست آوردند (یعنی چند نسل این میراث ناملموس را در خود حفظ و زنده نگه دارد) امکان تدوین پروندهای مستقل در یونسکو را بهدست خواهند آورد. مرکز پژوهشهای مجلس در همین گزارش به مقایسه دو پرونده ایران و آذربایجان نیز پرداخته و نوشته: پرونده ثبت شده کشور جمهوری آذربایجان «فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانهای» نام دارد که محتوای پرونده با تأکید بیشتر بر قابلیتهای بدنی و فیزیکی یک پهلوان، فردمحوری، موسیقی (غیرتخصصی و نواخته شده توسط هر فرد نوازنده)، توصیف سادهای از فضای زورخانه (بیشتر با تأکید بر فضای باز) و استفاده از ابزارهاست. این در حالی است که در پرونده مذکور بهصورت صریح و مستقیم به دوره حکومت پادشاهی صفویان در ایران اشاره کرده و نقش آن در توسعه هنر پهلوانی در کشور جمهوری آذربایجانی را مطرح کرده است (کشور جمهوری آذربایجان در آن زمان بخشی از کشور ایران بوده است). لذا اصالت و جامعیتی در این پرونده وجود ندارد و صرفاً عنوان پرونده دارای بزرگنمایی است و براساس محتوا نمیتوان آن را ثبتی کامل و شامل دانست. علاوه بر اینکه «فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانهای» در سال جاری به نام جمهوری آذربایجان ثبت شد، پرونده «فرهنگ چای، نماد هویت، مهماننوازی و تعامل اجتماعی» مشترک به نام ترکیه و جمهوری آذربایجان و همچنین «روایت ملانصرالدین» به نام جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، ازبکستان و در نهایت پرونده «نخل خرما، دانش، مهارت، سنت و شیوه تهیه آن» به نام امارات متحده عربی، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، موریتانی، مراکش، عمان، فلسطین، قطر، عربستان سعودی، سودان، تونس و یمن، ثبت جهانی شدهاند؛ در حالی که تمامی این میراثها ریشه ایرانی داشته و اشتراکات فراوانی نیز فرهنگ و تاریخ ایران زمین دارد، اما متأسفانه ثبت پروندههای مذکور نیز در سایه عدم اعتراض و سکوت وزارت میراثفرهنگی به چرایی ثبت آن بدون حضور ایران بود.